Al in 1565 heeft Broek het katholieke geloof de rug toe gekeerd en zich aangesloten bij de Reformatie. Zes jaar staat de kerk leeg, maar de kerkelijke kostbaarheden worden trouw bewaard. Ondertussen woedt in Holland en Vlaanderen de opstand tegen de Spaanse koning.

Beroofd door de geuzen

Niet alleen de Spanjaarden, ook de Geuzen eisten hun tol. De Prins van Oranje stuurt eind 1572 een Geuzenleger naar Waterland om het te beveiligen tegen de Spanjaarden, die Amsterdam nog steeds in bezit hebben. Dit komt Broek in Waterland op zware offers te staan: ze krijgen bevel bij te dragen aan de kosten van dit leger. Onder meer de grote luidklok, al het kerkelijk zilver en koperwerk (waaronder de kroonluchters) en zelfs de loden dakgoten worden door de Geuzen gevorderd.

Afschrikking

In 1573, een jaar later, nemen de Spaanse troepen Landsmeer, Zuiderwoude, Zunderdorp en Broek in. De bezetting duurt vier weken. In deze eerste weken worden ‘slechts’ enkele huizen geplunderd en in brand gestoken. Ondertussen blokkeren de Watergeuzen op de Zuiderzee de doorgang naar Amsterdam, met grote economische schade als gevolg. Na de eerste beschietingen maken beide partijen zich op voor een beslissende zeeslag.

Platgebrand

Vooruitlopend op de zeeslag krijgen de Spanjaarden het bevel “dat zij eenige dorpen zouden afbranden, om d’onsen op de schepen deur ‘t gesticht van den brant kleynmoedig te maecken.” De branden zijn vanaf de schepen te zien, zo hopen de Spanjaarden het moreel van de bemanning te breken. Daarin zijn ze niet geslaagd, de zeeslag wordt door de Geuzen gewonnen. Maar Broek in Waterland heeft een hoge prijs betaald: de kerk en grote delen van het dorp worden platgebrand.

Ruïne

Van de kerk is alleen nog een ruïne over en het dorp blijft in de grootste armoede achter. Geld voor herstel is er niet, de resten van de kerk zijn aan weer en wind blootgesteld. Na twaalf jaar wordt op de restanten van het koor voorlopig een rieten dak gelegd, zodat er weer kerkdiensten kunnen plaatsvinden. Ook kan Broek in Waterland dan weer een predikant aanstellen, samen met Zuiderwoude.

Herstel

Pas 55 jaar na de verwoesting, in 1628, is er genoeg geld om de kerk weer op te bouwen. De zuidbeuk (het ‘schip’) is voorzien van een nieuw dak en zit weer aan de toren vast. Daarmee is het grootste deel van de kerk weer bruikbaar geworden. Men kon ook weer passend meubilair laten maken: een preekstoel, doophek en banken. In de jaren die volgen wordt het kerkgebouw verder hersteld en ook  aangepast. Met dank aan de dorpsgenoten die dit mogelijk maken: “…door de milde giften van die geenen die alhier den Heer zijn Woord en Huis beminnen”.

Bekijk ook hoe de wederopbouw is afgebeeld in het glas-in-loodraam van de kerk.

Bron: Jan de Meijer, De kerk der Nederlands Hervormde Gemeente te Broek in Waterland, 1940. Tekst in bezit van de Historische Vereniging Broek in Waterland.

In 1585 wordt een rieten dak op het koor gelegd, zodat er weer diensten gehouden kunnen worden.

Eeuwenlang hadden kerktorens een belangrijke functie in de gemeenschap. Bijvoorbeeld als baken voor zeevarenden, als uitkijkpost en als vluchtplek bij calamiteiten. Napoleon zag nog meer mogelijkheden.

Uitkijkpost

Tijdens de Franse overheersing was Napoleon vooral geïnteresseerd in de strategische mogelijkheden van die hoge gebouwen in het landschap. In de eerste plaats hadden ze een belangrijke militaire functie als uitkijkpost. Bij decreet bepaalde hij daarom in 1798 dat alle bestaande kerktorens in Nederland eigendom werden van de burgerlijke overheid:

de torens, “aan de Kerkgebouwen gehegt, benevens de Klokken, met derzelver huisingen, worden verklaard, eigendommen te zijn en te bl¡jven der Burgerlijke Gemeenten, staande ten allen tijde onder dezelver beheering en onderhoud”.

Die wet van Napoleon werkt nog altijd door: de gemeente Waterland is eigenaar van de toren en verantwoordelijk voor het onderhoud.

Kadaster

Het was ook Napoleon, die kerktorens een belangrijke rol gaf in de landmeetkunde. Hij voerde in 1811 het kadaster in en maakte handig gebruik van de torens om Nederland in kaart te brengen.

Destijds kon je in ons vlakke land prima van de ene toren naar de andere kijken. Verbind je die lijnen in de vorm van driehoeken, dan krijg je een driehoekstelsel waarmee je afstanden tussen de kerktorens kon berekenen. Bij het bepalen van het grondgebied van gemeenten sloot men aan op dit driehoekstelsel. Daarbij werden de torenspitsen zo veel mogelijk opgenomen.  [bron: Planviewer]

Seinsysteem

Napoleon gebruikte kerktorens ook om gecodeerde berichten van de ene kerk naar de andere te sturen. Om de 10 à 15 kilometer werd een toren geselecteerd. Daarop werd een groot, houten seinapparaat van acht meter hoog geïnstalleerd – soms werd eerst de torenspits afgebroken om ruimte te maken. De seinen werden op een vast tijdstip bemand met telegrafisten met een verrekijker. Door de armen van het toestel in een bepaalde stand te zetten, werden berichten doorgegeven aan de volgende kerk.

Met dit apparaat kon Napoleon in dertig minuten berichten van Parijs naar Amsterdam laten sturen. Te paard of te voet was dat destijds een reis van een paar dagen! Het geheimzinnige communicatiesysteem werd genoemd naar de ontwerper: de Chappe. De toren van Broek was geen onderdeel van deze voorloper van de gsm. De Nederlandse lijn eindigde op de Weesperpoort in Amsterdam. [lees meer: de Chappe]

Lees ook: Waren de Broekers klokkendieven?

Het seinsysteem De Chappe van Napoleon.